(Luật sư Nguyễn Hữu Phước – Phuoc & Partners)
Trong thế giới doanh nghiệp hiện đại, nội quy lao động và đạo đức nghề nghiệp đã trở thành cặp đôi hoàn hảo, giống như cơm tấm và sườn nướng – thiếu một thứ thì bữa ăn coi như… chưa đủ vị. Thế nhưng, để hai anh bạn này “chung sống hòa bình” trong môi trường làm việc, quả thật không đơn giản như tưởng tượng.
Nội quy lao động, theo Bộ luật Lao động 2019, giống như một bản hướng dẫn sử dụng cho doanh nghiệp: từ việc nhân viên phải đến đúng giờ, ăn mặc lịch sự, cho đến cấm mang thú cưng đến công ty – trừ khi sếp cũng nuôi một chú chó dễ thương, khi đó mọi chuyện lại khác. Nhưng đừng tưởng ký được cái nội quy rồi là xong, nó còn phải sống, phải thở và len lỏi vào từng ngõ ngách của văn phòng, nếu không thì cũng chỉ là tờ giấy đẹp dán tường cho có.
Chuyện đời không đơn giản như công thức toán học; và văn phòng cũng thế. Dù nội quy có chi tiết đến mấy, cũng không thể nào bao quát hết những tình huống “tréo ngoe” mà đôi khi khiến phòng Nhân sự phải bối rối gãi đầu. Ví dụ như chuyện anh A nhận được món quà sinh nhật từ đối tác – là một chiếc điện thoại đời mới. Nội quy không cấm, pháp luật cũng chẳng nói gì, nhưng đồng nghiệp lại nhìn anh A với ánh mắt như thể vừa bắt quả tang ăn vụng kẹo của sếp. “Ủa, có minh bạch không đó anh?” – Câu hỏi lơ lửng, chẳng ai trả lời.
Đây chính là lúc quy tắc ứng xử xuất hiện như một… người hùng. Không phải là để bắt lỗi, mà là để nhắc nhở nhẹ nhàng rằng: “Ở công ty mình, minh bạch là đỉnh cao của văn hóa, nhận quà thì vui đó, nhưng coi chừng đồng nghiệp lại hiểu lầm”. Một chiếc la bàn đạo đức, giúp mọi người biết hướng đi đúng đắn mà không cần đến… Google Maps.
Trong ngành luật, đạo đức nghề nghiệp còn là kim chỉ nam để luật sư quyết định có nên nhận vụ án hay không, ngay cả khi mọi thứ đều hợp pháp. Đôi khi, bạn không cần phải phạm luật để cảm thấy sai sai – cảm giác này chỉ xuất hiện khi ta đặt mình vào vị trí của người cần công lý thực sự.
Hay trong ngành công nghệ, chuyện sử dụng dữ liệu người dùng đúng cách, không thao túng thuật toán chỉ vì chút lợi nhuận ngắn hạn – đó là điều mà không phải nội quy nào cũng đủ sức điều chỉnh. Khi văn hóa đạo đức được thấm nhuần, mọi người tự biết cái gì đúng, cái gì sai, không cần phải chờ đến khi sếp gọi lên “tâm sự” riêng.
Thực tế là nhiều doanh nghiệp gặp rắc rối không phải vì nhân viên vi phạm nội quy, mà vì họ… không hợp văn hóa. Cùng một hành động, người này thấy bình thường, người kia lại thấy… có mùi. Giải pháp? Hãy kết hợp nội quy lao động và đạo đức nghề nghiệp thành một hệ thống “pháp lý văn hóa” – vừa có ràng buộc pháp lý, vừa định hướng hành vi, để mọi người không chỉ biết cái gì không được làm, mà còn biết cái gì nên làm.
Xây dựng nội quy và quy tắc ứng xử cũng giống như nấu một nồi lẩu thập cẩm – quá tay ở đâu cũng dễ làm hỏng mùi vị. Vì vậy, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các phòng ban và cả sự tham gia của chuyên gia pháp lý, tránh tình trạng “ông nói gà, bà nói vịt”. Khi đó, văn bản nội quy mới thực sự là một tài liệu sống, phản ánh đúng văn hóa và giá trị của doanh nghiệp.
Nhiều doanh nghiệp toàn cầu hiện nay đang xây dựng các chương trình “văn hóa tuân thủ” (compliance culture), nơi mà quy tắc đạo đức không chỉ là những dòng chữ trên giấy, mà là công cụ thực tế để điều chỉnh hành vi. Họ tổ chức các buổi đào tạo tình huống, đối thoại đa chiều, hội thảo phản biện để nhân viên có thể “thử sai trong không gian an toàn”, từ đó hình thành thói quen nhận diện xung đột giá trị và ra quyết định đúng trong vùng xám.
Văn hóa tuân thủ không phải là sự tuân thủ tuyệt đối theo luật, mà là một hệ giá trị vượt trên luật. Nó khuyến khích tính chính trực, minh bạch và tự điều chỉnh. Khi doanh nghiệp xây dựng được nền tảng văn hóa này, mọi quyết định không chỉ đúng pháp lý mà còn đúng đạo đức. Mọi người sẽ hành xử đúng đắn, không phải vì sợ bị phạt, mà vì họ tin vào những giá trị mà tổ chức theo đuổi.
Và cuối cùng, văn hóa không phải là thứ có thể ép buộc, nó phải được thấm dần qua từng hành vi, từng cử chỉ của lãnh đạo và nhân viên. Khi nội quy và đạo đức hòa quyện với nhau, doanh nghiệp không chỉ hoạt động hiệu quả, mà còn xây dựng được niềm tin vững chắc. Chỉ khi đó, doanh nghiệp mới thực sự được vận hành – và hơn thế, được dẫn dắt một cách bền vững.
Thách thức lớn nhất không nằm ở việc viết ra một bản nội quy lao động mẫu mực, mà là làm sao để văn hóa đạo đức thực sự được sống trong từng hành vi, từng lựa chọn hằng ngày của mọi người trong tổ chức. Một tổ chức lớn là tổ chức không chỉ đúng – mà còn đáng tin. Đó không phải là kết quả của những lời hô hào, mà là hệ quả của một quá trình tích lũy niềm tin, dẫn dắt bằng giá trị, và thực thi nhất quán từ những điều nhỏ nhất.
Khi nội quy lao động và đạo đức nghề nghiệp tìm được tiếng nói chung, khi luật và văn hóa cùng đứng về một phía, đó chính là lúc doanh nghiệp không chỉ được vận hành – mà còn được dẫn dắt, giống như một bản giao hưởng hoàn hảo giữa pháp lý và đạo đức, vừa uyển chuyển vừa mạnh mẽ, đủ sức chinh phục mọi thử thách phía trước.
