(Luật sư Nguyễn Hữu Phước – Công ty luật Phuoc & Partners)
Trong môi trường doanh nghiệp tư nhân, mối quan hệ giữa người lao động và cấp trên hay còn gọi là sếp không chỉ đơn thuần là sự điều hành và phục tùng. Đó còn là sự ràng buộc bởi vị thế, lợi ích, lòng trung thành – và không ít khi là nỗi sợ hãi. Sợ mất việc, sợ bị trù dập, sợ bị xem là “không hợp văn hóa công ty”, và đôi khi, sợ vì quá tin vào lời hứa của sếp. Những câu như “cứ làm đi, có gì anh lo hết” hay “làm tốt việc này, anh thưởng riêng cho em” đã khiến không ít người đánh đổi nguyên tắc để chiều theo yêu cầu – dù biết rõ đó là hành vi vi phạm pháp luật.
Thực tế trong các vụ án kinh tế những năm gần đây cho thấy, không hiếm người lao động – từ kế toán, nhân viên hành chính đến trợ lý giám đốc – bị truy cứu trách nhiệm hình sự vì thực hiện các hành vi “giúp sức” cho lãnh đạo doanh nghiệp. Họ ký tên, lập hồ sơ, soạn hợp đồng, chuyển tiền… vì cấp trên chỉ đạo, nhưng chính hành vi đó lại cấu thành mắt xích quan trọng trong chuỗi vi phạm pháp luật. Khi vụ án bị điều tra, không còn ai hỏi: “Bạn có bị ép không?” – mà chỉ đặt câu hỏi: “Bạn có biết hành vi đó là sai không?”
Điều trớ trêu là, không ít nhân viên không ý thức được rằng hành vi mình làm là sai. Một phiếu tạm ứng không rõ ràng, một hợp đồng ký lùi ngày, một hóa đơn “hợp thức hóa” – đều có thể là khởi điểm của một hành vi trốn thuế, gian lận tài chính hay chiếm đoạt tài sản. Và khi đứng trước vành móng ngựa, lý do “em làm theo lệnh sếp” không giúp họ thoát khỏi trách nhiệm. Bởi theo Bộ luật Hình sự, không có miễn trừ nào dành cho người thực hiện hành vi vi phạm chỉ vì cấp trên chỉ đạo, nếu họ đủ năng lực nhận thức và biết – hoặc lẽ ra phải biết – rằng hành vi đó là trái luật.
Một kế toán trưởng trong một vụ án từng trình bày trước tòa: “Tôi biết chứng từ này không đúng, nhưng Giám đốc nói cứ ký đi, nếu có gì ảnh chịu. Sau đó, ảnh còn gửi tôi phong bì cảm ơn 10 triệu. Tôi không dám từ chối vì sợ bị điều chuyển. Nhưng tôi không ngờ hậu quả nghiêm trọng như vậy”. Tòa cho rằng người này có trình độ chuyên môn, có khả năng nhận biết sai phạm, nên dù không hưởng lợi trực tiếp, vẫn bị kết án với vai trò đồng phạm giúp sức.
Cũng không thiếu trường hợp, nhân viên biết rõ chỉ đạo của sếp là sai, nhưng vẫn thực hiện vì “biết điều”. Bởi nếu từ chối, hậu quả có thể rất rõ ràng đó là bị đánh giá không hoàn thành công việc, bị cô lập trong nội bộ, bị chuyển vị trí, hoặc nhẹ nhất là mất cơ hội tăng lương, thăng tiến. Nhưng sâu xa hơn, nỗi sợ ấy không chỉ là chuyện “mất việc” đơn thuần. Với nhiều người, đó là mất cả chỗ đứng trong một thị trường nghề nghiệp vốn chật hẹp.
Không ít vị trí công việc trong doanh nghiệp tư nhân – đặc biệt là ở các ngành nghề đặc thù như kỹ sư dầu khí, kiểm toán nội bộ, pháp chế bảo hiểm – có mức lương tương đối cao nhưng rất khó chuyển việc vì đặc thù chuyên môn hẹp. Những người đảm nhiệm các vị trí này thường đã có thâm niên, độ tuổi ngoài 35, 40, không còn nằm trong nhóm “dễ tuyển dụng lại”, nhất là khi thị trường lao động ngày càng cạnh tranh khốc liệt, doanh nghiệp ưu tiên người trẻ, chịu áp lực cao.
Thêm vào đó, không ít người lao động rơi vào giai đoạn gia đình đang gặp khó khăn tài chính – nuôi con ăn học, cha mẹ bệnh tật, trả góp nhà cửa… Việc mất thu nhập một thời gian ngắn cũng đủ đẩy họ vào tình cảnh chông chênh. Trong hoàn cảnh đó, lựa chọn “câm nín cho qua chuyện” có vẻ an toàn hơn là từ chối để rồi thất nghiệp. Và khi đó, những yêu cầu trái luật từ sếp – dù biết là sai – vẫn được “nhắm mắt thực hiện” chỉ vì một chữ: “sống”.
Nhưng chính tâm lý cam chịu ấy, cộng với sự im lặng có chủ ý, lại là cái bẫy pháp lý nguy hiểm nhất. Nếu sự việc bị khui ra, những yếu tố về hoàn cảnh – dù có thể là tình tiết giảm nhẹ – cũng không đủ để xóa bỏ trách nhiệm hình sự nếu hành vi đã cấu thành tội phạm. Câu chuyện “tôi không có lựa chọn nào khác” có thể đúng về mặt cảm xúc, nhưng lại không có trọng lượng trước pháp luật.
Một tình huống khác cũng cần lưu tâm là nếu nhân viên nhận thấy yêu cầu của sếp là sai và đã từ chối thực hiện, nhưng sau đó biết rằng sếp giao việc đó cho người khác làm tiếp – và hành vi vi phạm pháp luật vẫn diễn ra – thì họ có phải tố giác hay không? Câu trả lời không đơn giản. Theo Điều 19 Bộ luật Hình sự 2015, nghĩa vụ tố giác tội phạm là bắt buộc với một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng như giết người, khủng bố, phản quốc… nhưng không áp dụng bắt buộc với các tội danh kinh tế như lừa đảo, trốn thuế, làm giả chứng từ… Tuy nhiên, nếu cơ quan điều tra xác định bạn biết hành vi sai nhưng cố tình im lặng, đặc biệt khi có liên quan đến lợi ích, thì bạn có thể bị xem là che giấu tội phạm hoặc đồng phạm thụ động. Tệ hơn, bạn có thể bị xem là người biết rõ rủi ro mà không có hành động nào để ngăn chặn – và điều đó rất bất lợi khi điều tra khởi tố mở rộng.
Trong thực tế, cũng có không ít tình huống mà sếp không cố ý vi phạm pháp luật, thậm chí không biết rằng yêu cầu của mình là sai, hoặc chỉ nghĩ rằng “làm thế cho nhanh”, “có gì xử lý nội bộ được”, mà không lường trước hậu quả pháp lý có thể xảy ra. Có khi sếp nghe theo tư vấn từ một bên thứ ba không chính thống, hoặc đơn giản là đánh giá sai tính chất nghiêm trọng của hành vi. Trong những trường hợp như vậy, vai trò nhắc nhở và phản biện từ nhân viên rất quan trọng. Nếu bạn thẳng thắn, nhẹ nhàng góp ý rằng hành vi đó có dấu hiệu vi phạm, có thể dẫn đến hậu quả pháp lý, rất có thể sếp sẽ đổi ý và dừng lại. Không ít trường hợp trên thực tế, chính sự kiên quyết – nhưng khéo léo – của nhân viên đã giúp sếp và công ty né được rủi ro lớn.
Bởi vậy, thay vì chỉ âm thầm “không làm theo” rồi chờ chuyện không tốt xảy ra, nhân viên có thể chủ động trao đổi với sếp trực tiếp hoặc gián tiếp qua những người sếp tin cậy, cảnh báo rủi ro, hoặc gửi email nội bộ góp ý chính thức. Điều đó vừa thể hiện trách nhiệm nghề nghiệp, vừa là cách bảo vệ bản thân khỏi hệ lụy sau này nếu sự việc vỡ lở.
Vậy người lao động phải làm sao?
Theo Điều 35 Bộ luật Lao động 2019, người lao động có quyền từ chối thực hiện các mệnh lệnh trái pháp luật, và trong trường hợp nghiêm trọng, có thể đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động không cần báo trước nếu người sử dụng lao động có hành vi vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ. Ngoài ra, theo Điều 125 Bộ luật Lao động 2019 thì việc từ chối thực hiện hành vi trái pháp luật không thể bị xem là lý do chính đáng để sa thải người lao động. Tức là, nếu bạn nói “không” với lệnh sai và bị đuổi việc vì lý do đó, bạn có quyền khởi kiện người sử dụng lao động để yêu cầu bồi thường thiệt hại, khôi phục danh dự và quyền lợi theo quy định pháp luật.
Tuy nhiên, điều này trên thực tế không dễ thực hiện. Phần lớn người lao động không đủ bằng chứng chứng minh mình bị ép làm sai, hoặc không dám đối đầu với sếp, nhất là khi đang trong vị trí bất lợi về hợp đồng, tài chính, hoặc hoàn cảnh cá nhân. Nhiều người thậm chí không biết quyền của mình được pháp luật bảo vệ đến đâu. Trong tình huống đó, giải pháp khôn ngoan hơn là: nếu thấy yêu cầu có dấu hiệu sai, hãy chủ động yêu cầu cấp trên xác nhận chỉ đạo bằng văn bản (email, văn bản nội bộ) hoặc ít nhất xác nhận rõ ràng rằng vai trò của bạn chỉ mang tính kỹ thuật, hỗ trợ hành chính, không chịu trách nhiệm nội dung. Đồng thời, cần lưu lại mọi trao đổi, tin nhắn, email liên quan, và nếu có điều kiện, nên tham khảo ý kiến tư vấn từ luật sư nội bộ hoặc bên ngoài để củng cố nhận thức pháp lý và hướng xử lý.
Ngoài ra, người lao động cũng có thể cân nhắc nhờ công đoàn cơ sở hỗ trợ. Dù ở nhiều doanh nghiệp dân doanh, công đoàn chưa thực sự mạnh, nhưng theo luật, đây là tổ chức có quyền đại diện, bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người lao động, đặc biệt khi bị ép buộc thực hiện hành vi trái pháp luật hoặc bị đe dọa cho nghỉ việc nếu không làm theo. Việc phản ánh thông qua công đoàn không chỉ giúp người lao động có chỗ dựa tinh thần, mà còn là căn cứ chứng minh mình đã lên tiếng, trong trường hợp pháp lý phát sinh về sau.
Nếu không thể tiếp tục ở lại trong môi trường đó, hãy cân nhắc rút lui một cách an toàn và có chiến lược. Một công việc mới – dù khó khăn đến đâu – vẫn có thể tìm được theo thời gian. Nhưng một bản án hình sự sẽ là vết gãy sự nghiệp, có thể theo bạn suốt đời.
Tóm lại, làm theo lời sếp không sai. Nhưng làm theo lệnh sai thì không đúng. Và nếu bạn nhắm mắt ký cho yên chuyện hôm nay, rất có thể ngày mai bạn sẽ phải mở mắt đâu đó… trong trại tạm giam.
