Người dám nói – Ai đang bảo vệ họ?

Luật sư Nguyễn Hữu Phước – Công ty luật Phuoc & Partners

Trong rất nhiều cuộc khủng hoảng doanh nghiệp tại Việt Nam, có một điểm chung mà giới quan sát dễ dàng nhận ra: tiếng nói cảnh báo thường đã xuất hiện từ trước – âm thầm, cô đơn và bị phớt lờ. Đó có thể là email nội bộ chưa được trả lời, một cuộc họp kín không được ghi nhận, hay đơn giản chỉ là cái nhìn lảng tránh từ cấp trên khi có ai đó dám “nói ra điều không nên nói”. Và khi sự cố vỡ lở, doanh nghiệp tổn hại, dư luận dậy sóng, thì người đầu tiên lên tiếng thường đã… không còn ở đó.

Trong bối cảnh xã hội ngày càng đòi hỏi minh bạch, công bằng và có trách nhiệm, hình ảnh người tố giác – hay còn gọi là “whistleblower” – đang dần bước ra ánh sáng. Nhưng tại nhiều doanh nghiệp dân doanh (DNDD) Việt Nam, họ vẫn là những cái bóng đi bên lề. Cái bóng của một người vừa dũng cảm, vừa bất an. Một người có thể vì lương tâm mà lên tiếng, nhưng rồi lại rơi vào một vòng xoáy đầy rủi ro – từ bị nghi ngờ, giám sát, cô lập cho đến “chuyển vị trí vì nhu cầu tái cơ cấu”.

Thực tế đáng buồn là rất nhiều DNDD chưa xem việc lắng nghe tố giác là một phần của chiến lược quản trị. Thậm chí, trong không ít tổ chức, “nói ra sự thật” đồng nghĩa với phản bội. Câu chuyện về lòng trung thành – thứ được tôn vinh như một giá trị cốt lõi – đôi khi lại bị hiểu sai, và biến thành công cụ để ngăn chặn phản biện. Ở đó, sự trung thành được đo bằng im lặng, bằng việc không hỏi nhiều, không thấy nhiều, và nhất là không nói nhiều. Sự im lặng, vốn bị hiểu sai là đoàn kết, dần trở thành một lớp vỏ bọc dễ vỡ, che đậy những rạn nứt tiềm tàng.

Vấn đề nằm ở chỗ: doanh nghiệp có thể xây tường rào ngăn những tiếng nói bên trong, nhưng không thể ngăn được những tiếng nói ấy khi chúng bước ra ngoài. Một khi thông tin bị rò rỉ lên mạng xã hội, khi báo chí bắt đầu điều tra, khi đối tác nước ngoài đặt câu hỏi – thì doanh nghiệp không còn lựa chọn nào khác ngoài việc đối mặt. Và điều tàn nhẫn là: nhiều trong số các vụ việc gây chấn động ấy từng có cơ hội được xử lý sớm, nếu chỉ cần người đầu tiên lên tiếng được lắng nghe, thay vì bị “xử lý nội bộ”.

Một hệ thống minh bạch là hệ thống cho phép người bên trong chất vấn nó mà không bị đe dọa. Thế nhưng, tại nhiều DNDD, người tố giác vẫn bị coi là “kẻ có vấn đề”. Tâm lý này bắt nguồn từ nỗi sợ phản bội, nhưng thực chất là biểu hiện của một mô hình quản trị yếu – nơi quyền lực tập trung quá mức, nơi văn hoá “dĩ hoà vi quý” được ưu tiên hơn việc sửa sai, và nơi tiếng nói trung thực bị lẫn lộn với sự phản loạn. Không ai muốn bị gọi là “nội gián”. Không ai muốn tên mình xuất hiện trong văn phòng với ánh mắt dò xét từ đồng nghiệp, hay bỗng dưng nhận được thông báo thuyên chuyển “vì định hướng nhân sự mới”.

Chính vì thế, rất nhiều người dù biết rõ sai phạm vẫn chọn cách im lặng. Họ không thiếu chính kiến, họ chỉ thiếu niềm tin rằng sự thật mình nói ra sẽ được đón nhận một cách công bằng. Và từ sự mất niềm tin đó, văn hóa im lặng được xây dựng, lan rộng, rồi trở thành bình thường hóa. Đó là lúc doanh nghiệp bắt đầu trở nên mù trước nguy cơ. Và khi nguy cơ trở thành hiện thực, tổ chức phải trả giá bằng niềm tin, danh tiếng, đôi khi là cả sự tồn tại.

Cần nói rõ: bảo vệ người tố giác không có nghĩa là cổ súy cho sự lạm dụng quyền phản ánh. Nó cũng không có nghĩa là biến doanh nghiệp thành một nơi đầy đơn thư và ngờ vực. Ngược lại, một cơ chế tố giác bài bản, văn minh và bảo mật sẽ giúp tổ chức phân loại rõ ràng giữa tố cáo có cơ sở và tố cáo nhằm mục đích cá nhân. Và để làm được điều đó, DNDD không cần phải trở thành Google hay Unilever – họ chỉ cần bắt đầu từ nhận thức đúng.

Cơ chế tố giác không cần quá phức tạp. Một quy trình rõ ràng, một kênh tiếp nhận độc lập, một cam kết không trả đũa, một chính sách minh bạch đưa vào nội quy lao động – tất cả đều là những việc khả thi. Quan trọng hơn cả là thông điệp từ ban lãnh đạo: “Chúng tôi muốn nghe sự thật, và chúng tôi không phạt người nói thật.” Thông điệp đó phải được lặp lại đủ nhiều, thể hiện đủ rõ và thực hiện đủ nghiêm thì mới tạo ra lòng tin. Mà lòng tin, như ai cũng biết, là thứ không thể ban hành bằng nghị quyết.

Trong thời đại mà ESG đang trở thành chuẩn mực bắt buộc với doanh nghiệp toàn cầu, các DNDD Việt Nam cũng cần hiểu rằng: minh bạch không còn là lựa chọn, mà là điều kiện tồn tại. Các đối tác nước ngoài, các nhà đầu tư chuyên nghiệp và thậm chí cả khách hàng giờ đây đều nhìn vào cách doanh nghiệp hành xử với nội bộ của mình để đánh giá tính bền vững. Một công ty có chính sách bảo vệ người tố giác rõ ràng sẽ luôn được đánh giá cao hơn một công ty chỉ biết che giấu sai phạm cho đến khi không thể giấu được nữa.

Cuối cùng, hãy nhớ rằng: người tố giác không hoàn hảo. Họ có thể nóng vội, cảm tính, hoặc nói chưa đúng cách. Nhưng nếu chúng ta luôn phản ứng với họ bằng nghi ngờ, dè chừng và xử lý mang tính trừng phạt – thì tổ chức sẽ mất đi cơ hội được “cảnh báo sớm”. Một doanh nghiệp không thể tránh sai phạm tuyệt đối. Nhưng một doanh nghiệp khôn ngoan là doanh nghiệp biết nghe và sửa từ bên trong, chứ không đợi đến khi phải trả lời trước tòa án hoặc công luận.

Vậy nên, câu hỏi không chỉ là “Doanh nghiệp có chấp nhận người tố giác hay không?”, mà còn là “Doanh nghiệp có đủ bản lĩnh để bảo vệ họ hay không?”. Trong một thế giới đầy rủi ro, thay vì xem người tố giác là mối đe dọa, hãy xem họ như một cánh cửa mở ra sự thật – dù đôi khi sự thật ấy khiến ta khó chịu. Nhưng chính nhờ sự khó chịu ấy, doanh nghiệp mới lớn lên, mới trưởng thành và mới đủ sức bước đi xa hơn, vững vàng hơn