Chơi piano bốn tay, hay song tấu trên cùng một bàn phím, là một “cuộc trò chuyện bằng âm nhạc” nơi hai người chia sẻ cùng một không gian phím, cùng nhịp thở và cùng câu chuyện âm thanh. Cái hay của hình thức này không chỉ ở âm sắc dày dặn, phong phú như một dàn nhạc thu nhỏ, mà còn ở sự ăn ý, nhường nhịn và lắng nghe lẫn nhau. Người ngồi bên trái thường đảm trách phần trầm và trung–thấp, giữ nền hòa âm, nhịp và lực; người ngồi bên phải phụ trách phần cao và giai điệu, tạo đường nét, tô điểm và dẫn dắt cao trào. Tuy vậy, nhiều bản viết cho piano bốn tay liên tục hoán đổi vai, đòi hỏi cả hai linh hoạt đổi màu và chia sẻ vai trò. Âm lượng phải được kiến trúc như dàn nhạc: nền trầm chắc, êm; giai điệu sáng, nổi; bè phụ rõ mà không lấn. Pedal cần một người chịu trách nhiệm chính để tiếng đàn mạch lạc, không “dơ tiếng”. Ánh mắt, nhịp thở, cử chỉ đầu và vai là tín hiệu “đếm thầm” để bắt đầu, kết câu, vào đoạn mới hay chuyển tốc độ. Dưới đây là lộ trình thực hành chi tiết, bạn có thể áp dụng ngay để bước vào thế giới piano bốn tay một cách tự tin, bài bản.
Trước hết là giai đoạn chuẩn bị. Hai người ngồi trên cùng một ghế dài, chỉnh ghế đủ xa để khuỷu tay không chạm người bên cạnh khi mở tay tự nhiên. Người bên trái hơi dịch về trái để thuận vùng trầm; người bên phải hơi dịch về phải để thuận vùng cao. Thỏa thuận ai giữ pedal phải, thông thường là người bên phải; nếu phần trầm cần “neo” tiếng đặc biệt, có thể tạm giao pedal cho người bên trái ở vài đoạn đã đánh dấu. Thống nhất nguyên tắc tránh va tay: khi cần chéo tay, tay nào đi trên tay nào, ra–vào lúc nào; ghi chú vào bản nhạc bằng bút chì. Trang nhạc nên dùng bản in khổ lớn hoặc máy tính bảng để đỡ vướng lật trang; nếu dùng giấy, phân công người lật trang, đánh dấu nơi chuẩn bị lật và luyện thao tác lật “giả” trong lúc tập để không vấp diễn.
Bước một là đồng bộ nhịp thở và nhịp đếm. Trước khi đặt tay, cả hai cùng đếm nhỏ trong miệng, coi như đang “khởi động máy” chung. Hãy thử vỗ tay cùng nhịp ở tốc độ định chơi, rồi ngân một hơi dài trước khi đặt hợp âm đầu tiên. Khi chơi, người giữ nền (thường là bên trái) nhấn rõ phách mạnh, giữ nhịp như “xương sống”; người giữ giai điệu “đi” trên khung nhịp đó, nhấn–nhả linh hoạt nhưng không phá mạch chung. Nếu có chỗ rơi tự do theo cảm xúc, thỏa thuận trước điểm bắt lại nhịp và ai đưa tín hiệu bằng mắt hoặc nhún vai.
Bước hai là chia tay luyện riêng. Mỗi người tập phần của mình cho thuần, đặt ngón tay rõ ràng, thuộc nhạc ở ba tầng: cao độ đúng, trường độ đúng, cường độ và nhấn nhá đúng. Người bên trái ưu tiên độ chắc của âm trầm, độ đều của mẫu đệm, độ sạch của pedal “nhấc–nhấn” đúng điểm thay hợp âm; người bên phải ưu tiên đường giai điệu liền tiếng, nhả câu có hơi thở, trang trí mạch lạc. Khi ghép, mỗi người giảm một bậc âm lượng so với khi tập một mình để còn “chỗ thở” cho nhau.
Bước ba là ghép chậm có đếm thầm. Bắt đầu ở tốc độ chậm hơn dự định biểu diễn một mức rõ rệt, tập từng câu 2–4 ô nhịp. Chơi xong một câu dừng lại, kiểm tra: có lệch phách nào không, nốt giao nhau có vướng tay không, nơi vào–ra pedal có “đục” không. Sửa ngay trên chỗ lỗi, viết ký hiệu vào bản nhạc: dấu nháy nhỏ để nhớ đổi tay, ngoặc để nhớ nhường nhau, mũi tên lên–xuống để nhắc cường độ mở–khép. Lặp lại câu đó đến khi cả hai không còn phải nhìn tay mới đổi sang câu kế.
Bước bốn là viết “kịch bản phối hợp”. Cùng nhau quyết định dàn cường độ tổng thể: mở đầu nhẹ vừa, lên dần đâu, đỉnh cao ở đâu, lùi mềm ra sao. Quy định chỗ giai điệu nổi thì nền lùi mấy phần, chỗ bè phụ cần nảy thì nền bớt pedal, chỗ trầm cần dầy thì giai điệu nhả mỏng. Thống nhất màu nhấn tiếng: liền tiếng hay rời tiếng, nhấn đầu hay nhấn giữa phách, chỗ nào cần “nẩy” cho sống động. Ghi ngắn gọn vào bản để khi ghép không phải tranh luận lại trên sân.
Bước năm là giải quyết các đoạn chéo tay và giao nhau. Chậm rãi diễn tập “biên đạo tay”: ai vào trước, tay nào đi phía trên, tay nào rút trước; tập riêng động tác đó không cần tiếng, như tập múa, rồi mới ghép tiếng. Nếu vùng giao nhau thường xuyên vướng, cân nhắc chuyển một vài nốt từ tay này sang tay kia, miễn vẫn đúng cao độ và giữ được ý đồ hòa âm; ghi chuyển tay bằng vòng tròn nhỏ quanh nốt và ký hiệu tay.
Bước sáu là kế hoạch pedal. Người phụ trách pedal đọc trước mạch hòa âm, đánh dấu tất cả điểm thay pedal: điểm nhấc đúng phách mạnh của hợp âm mới, điểm nhấn trễ sau hợp âm để giữ dư âm hợp âm cũ mà vẫn trong trẻo hợp âm mới. Tập hai mức độ: đạp sâu khi một ô nhịp chỉ có một hợp âm, đạp lơi hoặc nửa pedal khi ô nhịp có nhiều đổi hợp âm. Chỗ nhiều nốt giai điệu dày, dùng nhả nhanh–nhấn lại nhanh để tiếng sạch; chỗ cần ngân nền mà giai điệu rời tiếng, giữ pedal nhưng người chơi giai điệu phải nhả tay gọn, tránh “bẩn tiếng”.
Bước bảy là ghép toàn bài ở tốc độ trung bình, rồi nâng dần. Mỗi lần nâng tốc độ chỉ thêm một nấc nhỏ để giữ cảm giác kiểm soát. Nếu ở tốc độ mới phát sinh lỗi cũ, hạ về tốc độ trước đó, sửa kỹ rồi mới nâng lại. Đừng “đè tốc độ” bằng căng cơ; hãy giữ vai, cổ tay thả lỏng, cảm giác phím đàn “đỡ” bàn tay chứ không bị giáng mạnh.
Bước tám là lật trang và dấu hiệu vào–ra đoạn. Quy định người lật trang, người kia kéo dài nốt đủ che thao tác lật. Ghi dấu “chuẩn bị lật” một ô trước, luyện lật trang ngay cả khi tập chậm. Các điểm vào đoạn mới, người dẫn sẽ nghiêng đầu hoặc hơi hít vào để người kia biết cùng bước.
Bước chín là tinh chỉnh âm sắc và sắc thái. Người trầm luyện cách đánh nhẹ mà tròn và rõ tiếng ở vùng thấp, tránh “ùng” và lấn giai điệu. Người cao luyện cách làm giai điệu “nổi” ngay cả khi bấm hợp âm nhiều nốt: nốt giai điệu nhấn sâu và tròn, các nốt còn lại nhẹ như “bóng”. Cả hai thống nhất chỗ mở dần và khép dần: mở bằng tăng dần độ nặng tay kết hợp mở rộng bè; khép bằng giảm dần lực tay và thu hẹp bè.
Bước mười là tổng duyệt như biểu diễn thật. Vào đàn sau vài giây im lặng, cùng “nghe” nhịp chung trong đầu, bắt đầu bản nhạc như trên sân khấu. Nếu có lỗi nhỏ, cứ đi tiếp, đừng dừng; ghi nhớ lỗi đó, xong lượt sẽ quay lại chỗ ấy sửa riêng. Thu âm hoặc ghi hình để nghe lại khoảng vang phòng, mức sạch của pedal, độ nổi của giai điệu, độ đều của nền.
Khi đã vững tay, có thể mở rộng kho bài từ dễ đến khó. Khởi đầu bằng các giai điệu dân ca hoặc thiếu nhi đã chuyển soạn bốn tay, tiết tấu đơn giản, đổi hợp âm ít để tập nhịp thở chung. Tiến lên những bản có phần đuổi nhau giữa hai tay, tập lắng nghe và truyền–nhận mô–típ: người này nêu câu ngắn, người kia nhắc lại ở cao độ khác, cả hai như đang đối thoại. Sau đó làm quen tác phẩm có nhiều chuyển sắc thái, đòi hỏi dàn cường độ tinh vi và pedal phức tạp. Ở bất kỳ cấp độ nào, nguyên tắc vàng vẫn là lắng nghe nhau hơn lắng nghe chính mình: nếu nền thấy giai điệu đang mỏng đi, tự giảm tay; nếu giai điệu cảm thấy nền đang chìm nhịp, nhường chỗ và “cất” lại sau.
Một vài mẹo giải quyết tình huống thường gặp rất hữu ích. Nếu hay lệch nhịp ở chỗ đổi tiết tấu, hãy tách riêng chỗ đó, người trầm đập phách rõ ràng, người cao đọc lớn tiết tấu giai điệu ngay trên tiếng đập phách rồi mới ghép lại tiếng đàn. Nếu thường đụng tay, dựng lại “biên đạo” tay chậm hơn, kẻ một đường tưởng tượng trên bàn phím cho tay đi đúng “làn”, ghi ký hiệu đi trên–đi dưới vào bản. Nếu tiếng hay “bẩn” ở nơi đổi hợp âm dày, chuyển một vài nốt hợp âm từ bên giai điệu sang bên nền hoặc ngược lại để giảm số nốt đồng thời; đồng thời rút ngắn thời lượng pedal tại điểm đó. Nếu khó giữ nhịp chung khi căng thẳng, hẹn nhau “điểm tựa” là phách một mỗi ô trong vài ô tiếp theo, cả hai đều nhấn nhẹ phách một để nhập lại, sau đó mới nới lỏng.
Cuối cùng, hãy coi mỗi buổi tập là một cuộc hẹn đối thoại. Trước khi chơi, nói nhanh với nhau về ý tưởng mảng màu: êm và tình hay rực rỡ và tươi. Trong lúc chơi, giữ mắt và tai mở: mắt để nhận tín hiệu, tai để “nghe tổng thể”. Sau khi chơi, góp ý cụ thể vào chỗ cần chỉnh, khen nhau ở chỗ đã ăn khớp; tinh thần tích cực giúp hai người tiến rất nhanh. Khi trái tim, nhịp thở và bàn tay hòa chung một mạch, piano bốn tay không chỉ là hai người chơi trên một đàn, mà là một dàn nhạc nhỏ sống động, ấm áp và đầy thuyết phục.
Bài viết này của tôi được viết trên cơ sở dựa vào những kiến thức âm nhạc mà tôi đã được học cũng như những kinh nghiệm tập chơi đàn piano trong nhiều năm qua. Nếu bạn thấy những thông tin chia sẻ của tôi ở trên là hữu ích cho việc học đàn piano của bạn, xin hãy ủng hộ tôi bằng một cú click chuột vào website này nhé www.phuoc-partner.com. Cám ơn bạn rất nhiều và chúc bạn thành công chinh phục loại nhạc cụ khó tính này nhé. Xin chào bạn.
