Ứng tấu không phải là bốc đồng. Đó là nghệ thuật vừa sáng tác vừa trình tấu trong khoảnh khắc, dựa trên một bộ khung rõ ràng: vòng hòa âm, tiết tấu, mô-típ và hướng đi của âm trầm. Muốn tự do, trước hết phải có điểm tựa. Điểm tựa ở đây là hiểu vòng hợp âm đang vang, nắm chắc nốt “điểm rơi” của từng hợp âm, rồi dùng thang âm phù hợp để dệt nên câu nhạc có nhịp thở, có căng – giãn, có mở – khép.
Khi tạo giai điệu mới trên vòng hợp âm, hãy nghĩ theo hai lớp. Lớp thứ nhất là xương sống: các nốt thuộc hợp âm rơi vào phách mạnh. Với hợp âm chủ, hạ át và át, các bậc quan trọng lần lượt là bậc một, bậc ba và bậc năm; riêng hợp âm át, cặp bậc ba và bảy là “dây thần kinh” quyết định sức hút. Lớp thứ hai là phần thịt: các nốt lướt chen giữa, có thể đi theo âm giai liền bậc, đi vòng quanh nốt đích, hoặc len một vài nửa cung để tăng gia vị. Câu nhạc nên chia theo đơn vị hai hoặc bốn ô nhịp; đầu câu mở vừa, giữa câu đẩy nhịp hoặc tăng độ dày, cuối câu hoặc “mở cửa” bằng bậc năm, bậc hai để còn tiếp, hoặc “đóng cửa” dứt khoát bằng bậc một. Khi bạn đã có một mô-típ ngắn chỉ gồm ba đến năm nốt, hãy lặp lại có chủ ý: giữ tiết tấu nhưng đổi cao độ, hoặc giữ cao độ khung nhưng dịch tiết tấu sang phách yếu, hoặc đưa cả mô-típ lên hay xuống một bậc theo vòng. Ba lượt lặp như vậy tạo cảm giác câu chuyện đang được kể chứ không chỉ là chuỗi nốt rời.
Thang âm ngũ cung là chiếc áo an toàn và dễ hát. Ở giọng Đô trưởng, ngũ cung gồm Đô, Rê, Mi, Sol, La. Vì thiếu Fa và Si, ngũ cung tránh được nhiều va chạm khó nghe với hợp âm, nên rất hợp với vòng I–vi–IV–V hoặc I–V–vi–IV. Cách dùng hiệu quả là đặt các nốt thuộc hợp âm vào phách mạnh, dùng hai nốt còn lại để lướt ở phách yếu. Nếu nền đệm có hợp âm át bảy, thỉnh thoảng mượn Si làm nốt chớp nhoáng ngay trước khi rơi về Đô hoặc Mi để tăng độ sáng, nhưng đừng giữ lâu vì sẽ cọ với Mi ở hợp âm chủ. Một mẹo nhỏ: khi câu hát đang vang, tay phải hãy đi mô-típ ngũ cung thật gọn, tối đa ba nốt, để không chèn tiếng ca; lúc giữa câu hát nghỉ thở, mới nới dài câu chạy ngũ cung theo hình “trăng lưỡi liềm” đi lên rồi hạ về nốt thuộc hợp âm.
Thang âm lam mang màu xước xát đặc trưng nhờ hai “nốt lam”: bậc ba hạ và bậc năm hạ. Ở La thứ, đó là La, Đô, Rê, Mi giáng, Mi, Son. Nốt năm hạ nên được chạm nhanh, trượt vào Mi hoặc rơi xuống Rê để tránh đọng lâu gây đục. Hãy dùng nốt ba hạ để mở đầu câu có tính than thở hoặc nhấn vào chỗ ngân của hợp âm át, vì khi chuyển sang hợp âm át E bảy, nốt Đô sẽ nghe như bậc bảy hạ đầy sức kéo. Với tiết tấu, lam hợp với móc đơn lắc lư đều hoặc nhóm ba nốt mỗi phách; đừng lạm dụng móc kép dày đặc khiến màu lam mất độ “rỉ máu” tự nhiên. Một khung rất giàu cảm xúc là bắt đầu bằng Rê đi lên Mi giáng rồi giải về Mi, sau đó vòng lại La – Đô – Rê để chốt. Khung này đặt lên những vòng đi xuống diatonic như La thứ – Son – Fa – Mi bảy sẽ cho cảm giác rơi dần, rất hợp mở đường vào đoạn cao trào.
Điệu thức Trưởng hạ bậc bảy là chìa khóa khi xử lý hợp âm át bảy. Ở vòng Đô trưởng, khi đến Son bảy, hãy nghĩ thang âm gồm Son, La, Si, Đô, Rê, Mi, Fa tự nhiên. Bậc ba (Si) và bậc bảy hạ (Fa) tạo khoảng ba tăng căng thẳng, và chính hai nốt này là “điểm rơi” quý giá: Si có xu hướng giải về Đô, Fa có xu hướng hạ xuống Mi hoặc giữ để nhấn màu át. Hai đường giải này tạo đường đi bè dẫn tuyệt đẹp: Si đi lên Đô, Fa đi xuống Mi, rồi câu nhạc bật sáng khi về lại Đô trưởng. Nếu muốn sắc sảo hơn, có thể lướt qua Si giáng trước khi vào Si để tăng độ “đã tai”, nhưng nhớ đặt ở phách yếu và rời nhanh.
Bên cạnh thang âm, kỹ thuật “bao vây” nốt đích giúp câu chạy giàu độ cong. Trước khi rơi vào nốt thuộc hợp âm, hãy đi một nốt trên cao hơn nửa cung rồi một nốt dưới thấp hơn nửa cung, sau đó mới hạ cánh. Chẳng hạn, muốn rơi vào Mi của Đô trưởng, có thể lướt Fa rồi Rê thăng rồi mới về Mi. Khi đặt ở phách yếu trước phách mạnh, thủ pháp này vừa tạo chuyển động, vừa làm điểm rơi ở phách mạnh trở nên thỏa mãn. Kết hợp “bao vây” với lối đi liền bậc ba – bốn nốt sẽ cho bạn những câu chạy nghe mượt tay mà vẫn ràng buộc chặt với hòa âm.
Ứng tấu không thể tách rời tai nghe và phản xạ với bạn diễn. Khi hát vang lên, hãy xem giọng hát là người dẫn chuyện, còn piano là kẻ kể xen. Nguyên tắc đầu tiên là tôn trọng khoảng lặng giữa các câu hát. Hãy lắng nghe chỗ lấy hơi để chen câu đáp ngắn, dứt khoát trong nửa ô hoặc một ô nhịp. Nếu ca từ đang dồn dập, hạ thấp độ dày của đệm, chuyển sang rải hợp âm mảnh hơn, đẩy nhịp bằng tay trái nhưng để tay phải im hoặc chỉ gảy một nốt thuộc hợp âm ở đầu phách mạnh cho ca sĩ “đi guồng”. Khi ca sĩ kéo dài một nốt ở cuối câu, đó là cơ hội vàng để bạn trả lời bằng mô-típ đã giới thiệu ở đầu bài, có thể đưa lên quãng tám cao hơn để tăng độ sáng, rồi khép lại bằng hợp âm át bảy dẫn về hợp âm chủ, nhường chỗ cho câu tiếp theo.
Với ban nhạc, cột sống về nhịp là trống và âm trầm. Hãy khóa tay trái với trống ở vị trí nhấn chính của tiết tấu từng thể loại, tránh vừa đệm dày vừa chạy ngón khi âm trầm cũng đang lướt; nếu âm trầm đi nốt dài, bạn có thể chia nhỏ nhịp bằng mẫu rải tay trái; nếu âm trầm đang “đi bộ”, tay trái nên giản lược để không rối nền. Trong đoạn ứng tấu, đừng quên ra dấu bằng ánh mắt hoặc gật đầu khi sắp chuyển vòng, sắp lên cao trào hoặc chuẩn bị về chủ; một cú nhấn mạnh ở phách bốn trước khi về phách một cũng là tín hiệu rõ ràng cho cả nhóm.
Tình huống đổi nhịp, lùi nhịp hoặc đổi giọng bất ngờ đòi hỏi bình tĩnh và quy tắc tối thiểu. Khi ca sĩ lùi nhịp, tiếp tục giữ nhịp đều bằng tay trái và giảm mật độ tay phải, chờ nốt nhấn tiếp theo của giọng hát rồi “lái” đệm trở lại bằng hợp âm át bảy đi về chủ đúng lúc ca sĩ hạ cánh. Khi ca sĩ đổi giọng, hãy nắm nốt kết của câu hát làm mốc; đa số trường hợp đó là bậc một của giọng mới hoặc bậc năm của giọng cũ đang hút về giọng mới. Ngay khi tai bạn xác định được mốc này, chuyển hợp âm sang át của giọng mới (bậc năm bảy) trong nửa ô để kéo cả nhóm về đúng nền. Nếu chưa chắc, dùng thủ pháp nửa cung: rải hợp âm hiện tại một nhịp, rồi trượt âm trầm lên hoặc xuống nửa cung từng phách cho đến khi nốt ca sĩ “ăn” với hợp âm; khi đã “ăn”, lập tức chốt bằng át bảy và về chủ.
Cấu trúc của một lượt ứng tấu nên có đường cong. Đừng vội dốc toàn bộ kỹ thuật trong bốn ô đầu. Hãy bắt đầu bằng câu ngắn dựa phần lớn vào nốt hợp âm, tiết tấu thưa, cường độ vừa. Lượt hai kéo dài câu hơn, tăng chuyển động liền bậc, đưa vài nốt lam hoặc bậc bảy hạ ở hợp âm át để đẩy màu. Lượt ba là cao trào: quãng mở rộng, tiết tấu dày hơn nhưng vẫn rõ nhịp, cường độ tăng. Lượt cuối hạ độ dần, thu câu lại, sử dụng mở – đóng bằng át bảy về chủ để trả lại không gian cho giọng hát. Trong toàn bộ đường cong ấy, hãy để một vài “khoảng trống” hít thở; khoảng lặng đúng chỗ còn đắt hơn mười nốt móc kép.
Rèn ứng tấu là rèn thói quen chọn đúng trong tích tắc. Mỗi ngày, hãy chọn một vòng bốn hợp âm, đặt máy đập nhịp ở mức vừa, bắt buộc bản thân chỉ dùng một thang âm trong một lượt rồi đổi thang âm ở lượt kế tiếp. Lượt một dùng ngũ cung, tập trung vào mô-típ và điểm rơi; lượt hai chuyển sang thang âm lam, chủ đích đặt nốt năm hạ ở phách yếu trước hợp âm át; lượt ba khi đến hợp âm át thì bật sang Trưởng hạ bảy, ưu tiên cặp ba – bảy, còn các hợp âm khác vẫn bám ngũ cung để an toàn. Sau vài vòng, ghi âm lại và nghe như người ngoài: chỗ nào điểm rơi bị chệch khỏi hợp âm, chỗ nào nốt lam kéo quá lâu gây đục, chỗ nào thiếu hơi thở. Ghi ba điều cần sửa cho lượt sau, không hơn, để tiến bộ có định hướng.
Kết tinh của ứng tấu trong nhạc nhẹ là biết nói vừa đủ, đúng ngôn ngữ của ca khúc và nhóm chơi cùng. Khi tai nghe, bàn tay và nhịp thở đã đứng chung một phía, bạn sẽ thấy những vòng hợp âm quen thuộc bỗng trở thành cánh đồng rộng, nơi một mô-típ ba nốt cũng có thể kể nên một câu chuyện, một nốt lam lướt nhanh cũng đủ làm người nghe “nhói” tim, và một cú nhấn át bảy đúng lúc có thể kéo cả ban nhạc về cùng một nhịp đập. Ứng tấu khi ấy không còn là phô diễn, mà là cuộc trò chuyện sống động giữa bạn, ca sĩ, ban nhạc và khán giả.
Bài viết này của tôi được viết trên cơ sở dựa vào những kiến thức âm nhạc mà tôi đã được học cũng như những kinh nghiệm tập chơi đàn piano trong nhiều năm qua. Nếu bạn thấy những thông tin chia sẻ của tôi ở trên là hữu ích cho việc học đàn piano của bạn, xin hãy ủng hộ tôi bằng một cú click chuột vào website này nhé www.phuoc-partner.com. Cám ơn bạn rất nhiều và chúc bạn thành công chinh phục loại nhạc cụ khó tính này nhé. Xin chào bạn.
