Viết di chúc, chia tài sản, tranh chấp thừa kế: Điều người giàu Việt vẫn ngại đối mặt
(Luật sư Nguyễn Hữu Phước – Công ty luật Phuoc & Partners)
Tại Việt Nam, nói về cái chết vẫn được xem là điều cấm kỵ. Càng giàu có, người ta càng ít muốn bàn đến nó. Nói chung, xã hội Á Đông đề cao chữ hiếu và tình cảm gia đình, việc đặt bút viết di chúc thường bị xem là hành động “xui xẻo”, hoặc một lời tiên đoán chẳng lành. Nhưng chính vì tâm lý né tránh đó, không ít gia đình giàu có – từ những dòng họ doanh nhân nhiều đời cho đến những gia đình sở hữu khối tài sản hàng trăm, hàng nghìn tỷ đồng – đã rơi vào vòng xoáy tranh chấp pháp lý kéo dài, thậm chí tan nát tình thân sau khi người trụ cột qua đời.
Một thực tế không thể phủ nhận là khi càng giàu, rủi ro tranh chấp sau khi qua đời càng lớn, nếu người để lại tài sản không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Trong khi các doanh nhân phương Tây thường chủ động lập kế hoạch tài sản và kế hoạch kế thừa từ sớm, thì tại Việt Nam, câu chuyện này thường chỉ được tính đến khi sức khỏe đã yếu, hoặc thậm chí là sau khi người để lại tài sản đã mất. Kết quả là để lại những “di sản pháp lý” vô cùng phức tạp, khiến người thân vừa đau buồn vừa rơi vào cảnh kiện tụng dai dẳng.
Thừa kế không chỉ là việc chia của mà đó chính là một cuộc chuyển giao quyền lực. Với giới doanh nhân và siêu giàu, tài sản để lại không chỉ là tiền mặt hay nhà đất, mà còn là quyền kiểm soát doanh nghiệp, cổ phần, thương hiệu và danh tiếng gia tộc. Khi thiếu sự định đoạt rõ ràng, minh bạch, một hệ thống tưởng chừng vững chắc có thể sụp đổ chỉ trong vài năm.
Nhiều người giàu né tránh việc lập di chúc vì sợ bị xem là “suy nghĩ tiêu cực” hoặc sợ mình bị mất quyền kiểm soát sớm. Một số người thì không tin tưởng con cái hoặc thân nhân đủ năng lực tiếp quản tài sản. Có người thì đơn giản nghĩ rằng “con cái tự biết đường mà chia”. Nhưng chính sự mập mờ ấy lại là nguyên nhân khiến tài sản bị phân tán, doanh nghiệp bị lũng đoạn, và người thân từ chối nhìn mặt nhau trước tòa.
Những sai lầm phổ biến và hệ lụy thực tế
Một doanh nhân bất động sản tại TP.HCM trong nhiều năm hoạt động kinh doanh đã tích lũy khối tài sản lớn gồm hàng chục lô đất và phần lớn cổ phần trong một công ty xây dựng do chính ông sáng lập. Sau khi vợ mất, ông sống chung như vợ chồng với một phụ nữ trẻ hơn nhiều nhưng không đăng ký kết hôn. Khi ông qua đời đột ngột mà không để lại di chúc, người phụ nữ này đứng ra quản lý tài sản, nhưng vấp phải phản đối từ các con riêng của ông. Họ khởi kiện ra tòa, yêu cầu chia tài sản theo pháp luật, cho rằng người phụ nữ không phải là vợ hợp pháp và không có quyền định đoạt di sản. Vụ việc kéo dài do tài sản đứng tên người khác, cổ phần trong công ty lại bị thay đổi sau nhiều lần tăng vốn, và phía người phụ nữ cũng có yêu cầu được công nhận phần đóng góp của mình trong thời gian sống chung. Cuộc tranh chấp đã khiến tài sản bị phong tỏa, doanh nghiệp bị rơi vào bế tắc và mối quan hệ giữa những người trong gia đình trở nên căng thẳng, đổ vỡ.
Bộ luật Dân sự Việt Nam quy định khá rõ về điều kiện hiệu lực của di chúc, thừa kế theo pháp luật và phân chia di sản. Một di chúc hợp lệ phải được lập bởi người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, minh mẫn, không bị lừa dối hay ép buộc, ghi rõ người thừa kế, tài sản và phần chia cụ thể. Di chúc viết tay cần có người làm chứng và thông tin rõ ràng. Di chúc miệng chỉ có hiệu lực khi được hai người làm chứng và phải lập thành văn bản, công chứng hoặc chứng thực trong vòng năm ngày kể từ thời điểm người lập mất.
Trên thực tế, không ít người vẫn cho rằng viết vài dòng giấy tay là đủ, hoặc đơn giản chỉ “dặn dò miệng” là xong, dẫn đến tình trạng tòa tuyên vô hiệu vì không đáp ứng điều kiện pháp lý. Một số trường hợp khác, người lập di chúc cố tình bỏ tên một số con vì có mâu thuẫn, mà không biết rằng pháp luật quy định rõ một số đối tượng như con chưa thành niên, cha mẹ già yếu, người không có khả năng lao động vẫn được hưởng phần thừa kế bắt buộc, bất kể nội dung di chúc có đề cập đến họ hay không.
Nhiều doanh nhân cũng mắc sai lầm lớn khi không phân định rõ đâu là tài sản cá nhân, đâu là tài sản thuộc về pháp nhân công ty. Khi qua đời, người thừa kế cứ tưởng được “cả công ty”, nhưng thực tế họ không có quyền biểu quyết, không đủ cổ phần hoặc bị giới hạn bởi điều lệ công ty, luật chuyên ngành, hoặc thỏa thuận cổ đông. Thậm chí, có trường hợp con cái nhận được phần vốn góp nhưng không được tham gia điều hành, vì không đáp ứng điều kiện cổ đông sáng lập hoặc không được chấp thuận bởi các đối tác khác.
Một khó khăn khác phát sinh là việc xác định tài sản chung – riêng trong hôn nhân, nhất là liên quan đến quyền sử dụng đất. Nhiều người giàu để người khác đứng tên vì nhiều lý do khác nhau, không có chứng cứ góp vốn, dẫn đến tranh chấp kéo dài. Một số khác lại chuyển nhượng, cho tặng tài sản bằng lời nói hoặc hợp đồng ủy quyền không đầy đủ. Khi người để lại mất, những tài sản này trở thành “di sản ảo”, không có giấy tờ chứng minh, nhưng lại phát sinh tranh chấp gay gắt giữa các bên.
Kế hoạch di sản không phải là dấu hiệu của cái chết
Tuy nhiên, vẫn có những trường hợp chủ động chuẩn bị tốt và kết quả rất suôn sẻ. Trong một doanh nghiệp vận tải biển lớn, người sáng lập đã lập kế hoạch chuyển giao điều hành từ rất sớm cho con gái cả. Toàn bộ tài sản được cơ cấu vào mô hình công ty holding để quản lý tập trung. Di chúc được công chứng, có người làm chứng đầy đủ và được lưu trữ tại ngân hàng. Tất cả thành viên gia đình đều được thông báo rõ về việc phân chia và quyền lợi. Nhờ sự chuẩn bị bài bản như thế, sau khi người đứng đầu qua đời, công ty vẫn tiếp tục vận hành ổn định, tài sản không bị tranh chấp và các thành viên gia đình vẫn giữ được mối quan hệ tốt đẹp.
Trên thế giới, các công cụ pháp lý như quỹ tín thác (trust), công ty holding gia đình hoặc ủy quyền không hủy ngang đã được sử dụng rộng rãi để hỗ trợ việc chuyển giao tài sản minh bạch, an toàn. Tại Việt Nam, khung pháp lý về trust cá nhân lại chưa hoàn thiện, nhưng nhiều công ty luật và ngân hàng tư nhân đã bắt đầu giới thiệu các mô hình lập kế hoạch tài sản, trong đó kết hợp giữa holding và các quy chế nội bộ để điều phối thừa kế một cách chủ động và kiểm soát rủi ro. Ngoài ra, một số doanh nghiệp gia đình hiện đã bắt đầu học hỏi thế giới bằng cách xây dựng cơ chế quản trị tách biệt khỏi cá nhân người sáng lập, như lập hội đồng gia đình, quy chế kế nhiệm, chia quyền lợi nhuận tách biệt với quyền điều hành, và soạn thảo “tuyên ngôn gia tộc” để duy trì giá trị cốt lõi và tinh thần đoàn kết qua các thế hệ.
Để tránh những rủi ro pháp lý và mâu thuẫn gia đình sau khi qua đời, người có tài sản cần chủ động lập kế hoạch di sản ngay khi còn minh mẫn. Việc đầu tiên là kiểm kê đầy đủ tài sản – bao gồm bất động sản, cổ phần công ty, tài sản đứng tên người khác, và cả các khoản đầu tư hay quyền tài sản chưa rõ ràng. Tiếp theo, cần xác định người thừa kế một cách cụ thể, minh bạch – lưu ý đến những người thuộc diện thừa kế bắt buộc theo quy định pháp luật như con chưa thành niên, cha mẹ già yếu, người mất khả năng lao động.
Một bản di chúc hợp lệ nên được lập rõ ràng, có chữ ký, người làm chứng, và tốt nhất là được công chứng hoặc lưu giữ tại ngân hàng hay văn phòng luật sư uy tín. Với các doanh nhân, việc phân biệt rõ giữa tài sản cá nhân và tài sản của pháp nhân là rất quan trọng – tránh tình trạng người thừa kế tưởng được “cả công ty” nhưng lại không có quyền biểu quyết hay điều hành. Ngoài ra, nên xây dựng cơ chế kế nhiệm trong doanh nghiệp, quy định rõ ai là người tiếp quản và theo điều kiện nào, đặc biệt khi tài sản liên quan đến công ty gia đình hoặc đối tác cổ đông.
Đừng ngại chia sẻ ý nguyện của mình với người thân. Việc tổ chức một cuộc họp gia đình, giải thích rõ về kế hoạch tài sản và lý do phân chia sẽ giúp giảm xung đột sau này. Cuối cùng, hãy thường xuyên rà soát và cập nhật di chúc nếu có thay đổi lớn về tài sản hoặc hoàn cảnh gia đình. Lập di chúc và kế hoạch thừa kế không chỉ là trách nhiệm pháp lý mà còn là hành động của tình yêu, của tầm nhìn và lòng trân trọng đối với những người thân yêu.
Tóm lại, trong bối cảnh thế hệ doanh nhân đời đầu thời Đổi mới đang dần chuyển sang giai đoạn nghỉ hưu, việc chuẩn bị cho quá trình chuyển giao tài sản và quyền lực trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Viết di chúc, lập kế hoạch tài sản và tổ chức thừa kế không phải là dấu hiệu của cái chết, mà là biểu hiện sâu sắc nhất của trách nhiệm, của tình yêu gia đình và của tầm nhìn vượt khỏi một đời người.
