Trong đệm piano nhạc nhẹ, nhịp là “khung xương sống” giữ cho ca sĩ, giai điệu và các nhạc cụ ăn rơ. Khi khung ấy vững, bạn mới có đất để thở, để rubato, để lơi nhịp mà không rơi khỏi quỹ đạo. Vì thế, bên cạnh cảm âm và hòa âm, hãy nắm thật chắc bốn khái niệm cốt lõi: tiết nhịp, tiết tấu, tiết điệu và riff; đồng thời biết cách đếm, nhấn, chia phách, lót – nối – dẫn đúng chỗ, đúng lúc.
Trước hết, tiết nhịp là trật tự phách mạnh – mạnh vừa – yếu lặp đều trong từng ô nhịp theo chỉ số nhịp. Máy đập nhịp đo bằng BPM giúp bạn chuẩn hóa dòng thời gian: 60 BPM nghĩa là mỗi giây một phách, 90 BPM là mỗi 2/3 giây một phách. Khi không có trống, chính chân trái và âm Bass tay trái đóng vai trò metronome sống: chân giữ trụ ở phách mạnh, tay trái “đánh dấu mốc” bằng bass–hợp âm theo mẫu đệm; lúc ấy tay phải mới thong dong luyến láy, chèn, lót, nối, dẫn, chạy ngón mà phần nền vẫn vững như bàn thạch. Nhờ bám trụ tiết nhịp, bạn không bị cuốn theo ca sĩ khi họ lơi nhịp; trái lại còn kéo họ về đường ray đúng phách, nhất là ở các điệu “lỡ nhịp”.
Khác với tiết nhịp là chiếc khung, tiết tấu chính là cách bạn sắp xếp độ dài ngắn của âm thanh trong khung ấy. Cùng một nhịp 4/4, bạn có thể chọn tiết tấu dày đặc móc đơn, liên ba, hoặc thưa thớt nốt đen, nốt trắng—mỗi lựa chọn cho ra một hơi thở khác nhau. Tiết điệu là “công thức hóa” của tiết tấu gắn với phong cách: tango, cha-cha-cha, slowrock… đều là những mẫu tiết tấu đặc trưng đặt trên một loại nhịp cụ thể. Thực hành đúng tiết điệu nghĩa là vừa tôn trọng công thức cốt lõi, vừa biết tinh chỉnh cường độ, chỗ nhấn, độ dày thưa của hai tay theo từng đoạn A1, A2, B để tránh phẳng.
Riff lại là một câu ngắn lặp đi lặp lại nhằm tạo móc nhớ. Nó không chi phối cấu trúc lớn như mô-típ, nhưng lại “bắt tai” và định danh bản nhạc. Với piano, riff có thể là hợp âm rải bám chặt backbeat, hoặc một câu 2–4 nốt syncopation chen giữa phách yếu, lặp ở đầu mỗi ô; quan trọng là gói gọn trong phạm vi tiết nhịp, để phần nền vẫn chắc mà riff vẫn nổi.
Muốn cầm chắc nhịp, hãy phân biệt nhịp đơn và nhịp kép bằng chính cảm giác trọng âm. Nhịp đơn chỉ có một phách mạnh trong ô. 2/4 là mạnh rồi nhẹ, mỗi phách bằng nốt đen; điệu hành khúc, thiếu nhi rất hợp vì nhịp đôi gần với nhịp bước chân. 3/4 là một mạnh hai nhẹ, mỗi phách là nốt đen; valse và boston “đu đưa” trên phách một nổi rõ. 2/8 và 3/8 cũng là nhịp đơn nhưng đơn vị phách nhỏ hơn, mỗi phách là móc đơn nên cảm giác linh hoạt, “nhẹ tay” hơn. Nhịp kép có hai điểm tựa trong một ô nhịp. 4/4 là sự ghép của hai 2/4: phách 1 mạnh, phách 2 nhẹ, phách 3 mạnh vừa, phách 4 nhẹ; mỗi phách một nốt đen. 4/8 cho cảm giác tương tự nhưng phách là móc đơn, nên nghe “lanh” hơn. 6/8 là nhịp kép đặc trưng của pop ballad và blues shuffle: cảm nhận hai nhịp lớn, mỗi nhịp là nhóm ba móc đơn; nhóm một nhấn mạnh, nhóm hai mạnh vừa, còn các móc đơn bên trong thì nhẹ. 6/4 gần như hai ô 3/4 ghép lại, phách 1 mạnh, 2–3 nhẹ, phách 4 mạnh vừa, 5–6 nhẹ, mỗi phách là nốt đen nên chậm rãi, bệ vệ. 9/8 bổ ra ba nhóm 3/8, nhấn chính ở 1, nhấn phụ ở 4 và 7; dùng nhiều trong folk, waltz mở rộng. 9/4 là phiên bản “to beat”, mỗi phách bằng móc đen, giữ cảm giác khoan thai. 12/8 là bốn nhóm 3/8 trong một ô: nhóm 1 mạnh, nhóm 2–3 mạnh vừa, nhóm 4 mạnh vừa; cảm giác “đảo sóng” mượt, rất hợp slow blues, R&B; người chơi thường đếm 1-la-li 2-la-li 3-la-li 4-la-li để giữ ba-li bên trong.
Nhịp hỗn hợp và biến đổi khiến cảm giác thời gian phong phú hơn. 5/4 có thể ghép 2+3 hoặc 3+2, tương ứng trọng âm rơi vào 1 và 3, hoặc 1 và 4. 7/4 có nhiều cách nhóm, thí dụ 2+3+2 (nhấn 1, 3, 6) hay 3+2+2 (nhấn 1, 4, 6), mỗi cách nhóm cho một “dáng đi” khác; chỉ cần luôn ý thức cụm nào là nhịp lớn để tay trái đóng dấu. Nhịp biến đổi đều là khi chỉ số nhịp thay luân phiên theo chu kỳ rõ ràng, như 2/4 – 3/4 – 2/4 lặp lại; biến đổi không đều thì tác giả ghi rõ chỗ đổi ngay trước khi chuyển nhịp, nhiệm vụ của bạn là vẫn giữ nhịp lớn liên tục, thay “khung” đúng thời điểm mà không làm rơi phách.
Trọng âm của tiết điệu đôi khi nằm khác chỗ với trọng âm của tiết nhịp. Điệu tango trong 4/4 yêu cầu nhấn vào nửa phách cuối của ô, dù đó là vị trí “yếu” theo tiết nhịp. Lúc này, tiết điệu được ưu tiên: tay trái vẫn đóng mốc phách mạnh ở bass để khung không lệch, nhưng tay phải phải nhấn đúng điểm nhọn của tiết tấu tango ở nửa phách để ra chất. Pop và rock thường đặt backbeat vào phách 2 và 4; nếu bạn không “đè” rõ chỗ ấy ở hợp âm tay trái hoặc accent tay phải, cả bài sẽ thiếu sức bật dù metronome vẫn đúng.
Rubato hay lơi nhịp là nghệ thuật “co giãn” tiết tấu mà vẫn giữ trụ. Tay phải có thể về trước hoặc sau phách mạnh đôi chút theo ca từ, nhưng đúng đầu ô kế tiếp, tay trái phải đóng dấu bass vào phách mạnh để người hát biết “đất” ở đâu. Đó là cách dung hòa giữa tiết nhịp và tiết tấu: một bên giữ thăng bằng, một bên kể chuyện.
Đếm và chia nhỏ là thói quen vàng. Với 4/4, hãy đếm “một và hai và ba và bốn và” để nắm rõ tám nửa phách; với swing hoặc 12/8, đếm “1-la-li 2-la-li 3-la-li 4-la-li” để tay phải rải nốt theo ba-li nhưng tay trái vẫn vào đúng hai hoặc bốn nhịp lớn. Khi tập tango hay bossa, hãy nhẩm thầm mô hình nhấn của điệu trước, rồi đặt mẫu âm hình đệm vào cho khớp; nhấn đúng chỗ đúng lúc quan trọng hơn chơi nhiều nốt.
Tổ chức mẫu đệm tay trái theo nhịp giúp giữ trụ chắc chắn. 2/4 và 4/4 thường dùng bass-chord hoặc alberti biến thể: phách mạnh là bass sâu, phách yếu là hợp âm, phách 3 mạnh vừa thì bass hoặc quãng 8 của bass, sau đó là hợp âm nhẹ để “thở”. 3/4 valse đi kiểu 1-2-3: bass ở phách 1, hợp âm chập ở 2 và 3; boston thì rải đều 1-2-3 bằng móc đơn dài, giữ cường độ dịu. 6/8 giữ hai nhịp lớn: bass ở đầu nhóm 1, hợp âm rải che phủ ba móc đơn, rồi lặp cho nhóm 2; nếu là shuffle, tay phải swing nốt đôi thành ba-li, tay trái vẫn “đóng cọc” đều đặn. 12/8 có thể coi như 4 x 3: mỗi nhịp lớn đặt một bass, phía trên rải ba-li tạo sóng; khi vào điệp khúc, chuyển sang chồng hợp âm tay phải để tăng mật độ mà nhịp nền vẫn yên.
Riff viết thế nào để bắt tai mà không phá khung. Hãy xuất phát từ hợp âm hiện tại: lấy nốt 1–3–5 hoặc 1–b3–5 của hợp âm làm “xương”, sắp xếp theo mô hình tiết tấu đặc trưng của điệu, có thể thêm một nốt láng giềng chromatic đẩy lên nốt đích ở phách yếu để tạo lực hút. Giữ chiều dài riff ngắn vừa đủ hai đến bốn phách, lặp lại đầu mỗi ô hoặc mỗi hai ô để người nghe “neo” vào. Đừng ngại đảo cao độ của riff ở đoạn B hoặc khi chuyển giọng: cùng tiết tấu ấy, đẩy lên quãng tám trên hoặc quãng ba song song là đủ mới lạ mà không lạc chất.
Một vài điểm tinh chỉnh nâng cao rất nên luyện. Backbeat trong 4/4 là linh hồn của pop/rock: thở rõ ở 2 và 4 bằng hợp âm tay trái mạnh hơn một chút, tay phải có thể “ghost” một nốt ngắn ngay trước backbeat để tạo đà. Với latin, hãy ý thức “clave” 3-2 hoặc 2-3 để các câu chèn của tay phải không chống lại trật tự nhấn của điệu; cảm được clave rồi thì mọi câu lót đều ăn khớp. Khi chuyển nhịp hoặc chuyển điệu, dùng một ô “cầu” với bass đi bước lần hoặc chromatic, accent tăng dần, pedalling sạch; đến đầu ô mới, nhả pedal đúng lúc để màu hòa âm cũ không lem sang khung mới. Khi ca sĩ vào bằng “anacrusis” (nốt lấy đà trước ô), bạn phải đếm đủ phần nhấc ấy và đặt bass phách 1 thật chuẩn ngay sau đó; nếu không, toàn bộ bài sẽ bị trôi.
Để rèn cảm giác thời gian, có hai bài tập rất hiệu quả. Tập với metronome đặt click ở phách 2 và 4 thay vì 1 và 3 để thấm backbeat; hoặc nâng độ khó hơn, đặt click chỉ vào phách 1 của mỗi hai ô nhịp, buộc bạn phải tự chia đều 7 phách còn lại. Với 6/8 và 12/8, hãy để metronome gõ nhịp lớn (hai hoặc bốn nhịp) rồi tự chia ba-li bên trong; khi đã chắc, tắt metronome và giữ sóng ba-li bằng tay trái, tay phải tự do lơi nhịp – đó là cảm giác “nhịp chảy trong người”.
Cuối cùng, hãy luôn nhớ mối quan hệ hữu cơ giữa bốn khái niệm. Tiết nhịp cho bạn đường ray; tiết tấu là cách bạn sắp đặt toa tàu; tiết điệu là loại tàu bạn chọn; riff là tiếng còi đặc trưng. Khi bốn yếu tố ấy hòa vào nhau, cùng với nhấn–nhả tinh tế, pedalling sạch, và một tai nghe biết ưu tiên đúng điểm nhấn của điệu, phần đệm của bạn sẽ vừa chắc, vừa mượt, vừa giàu cá tính—dẫn dắt ca sĩ an toàn, nâng giai điệu sáng, và khiến người nghe gật gù theo từng pháchố nhịp sẽ được ghi rõ trong bản nhạc trước khi có sự thay đổi. Điều này giúp cho bạn có thể chuyển đổi giữa các chỉ số nhịp khác nhau một cách dễ dàng và chính xác.
Bài viết này của tôi được viết trên cơ sở dựa vào những kiến thức âm nhạc mà tôi đã được học cũng như những kinh nghiệm tập chơi đàn piano trong nhiều năm qua. Nếu bạn thấy những thông tin chia sẻ của tôi ở trên là hữu ích cho việc học đàn piano của bạn, xin hãy ủng hộ tôi bằng một cú click chuột vào website này nhé www.phuoc-partner.com. Cám ơn bạn rất nhiều và chúc bạn thành công chinh phục loại nhạc cụ khó tính này nhé. Xin chào bạn.
